Русскы језык
рус.: русский, русский язык | |
Обча информација | |
---|---|
Оземја | Росија, Украјина, Бєлорус, државы Централној Азије, русскојезычна диаспора |
Народност | руси |
Говоритељи | 260 милионов (2014) |
Писмо | кирилица (русска азбука) |
Служебны статус | |
Служебны језык |
|
Језычна организација | Институт русского језыка Росијској академије наук |
Језычна родина | |
Русскы језык јест източнословјанскы језык, чест словјанској вєтвы индоевропејској језыковој родины, народны језык русов. Јест једин из највыше користаных језыков свєта: 6. по обчему числу говоритељев и 8. по числу говоритељев, ктори владајут јим ако родным. Русскы јест такоже највыше користаны словјанскы језык и највыше користаны језык Европы ако географично, тако и по числу говоритељев језыка како родного.
Русскы језык јест државны језык Росије, једин из државных језыков Бєлоруси, једин из служебных језыков Казахстана и Кыргызстана. Јест главны језык меджународного доразумєванја в централној Евразији, в източној Европє и в државах былого Совєтского сојуза, једин из 6 работных језыков Организације сједињеных народов, Унеско и реда иных меджународных организациј. Число говоритељев русского језыка в Росији јест 137.5 милионов људиј, всєго в свєту на русском говорет около 260 милионов људиј.
Фонологичны строј русского језыка можливо характеризовати хисторично осложеным стројем консонатизма, ктора вклјучаје 37 сугласных гласок, и мење сложеным стројем вокализма, в ктору входет 5 или 6 самогласок. При том како в строју самогласок, тако и в строју сугласных иззначајут велику разнородност позицијных измєн. Наприклад, самогласкы в безударных позицијах ослабјајут и в реде случајев не различајут. Ударјенје в русском језыку јест динамично, разномєстно и подвижно.
По морфологији русскы језык јест главно флексивны, синтетичны. Граматично значенје лексем прєдавајут, обычно, с помочју флексиј. Кажда флексија обычно изражаје једночасно нєколико значениј. Разом с синтетичными формами в русском језыку погледајут развој првєстков аналитизма.
Синтаксу русского језыка можливо характеризовати односитељно свободным поредком слов, односоставными и двусоставными простыми прєдложенјами, 3 видами сложеных прєдложениј, активноју рољеју интонацијных срєдств.
Основа лексикалного состава русского јест собствено русска. Срєдства додаванја в словосбор — образованје новых слов по собственым моделам и позајманје из иных језыков. К ранным позајетым словам односет словјанизмы (слова из иных словјанскых језыков), гречизмы и тјуркизмы. С 18. столєтја прєвладывајут нидерландске, нємечске и французске позајете слова, с 20. — англицизмы.
Диалекты русского језыка групујут в 2 нарєчја: сєверно и јужно. Меджу нарєчјами находет се прєходне срєднерусске диалекты, кторе стали основоју нынєшњего книжевного језыка.
В хисторији русского језыка удєљајут 3 основных добы: староизточнословјанскы, обчи прєдок русского, бєлорусского и украјинского (6–14. столєтја), старорусскы (14–17. столєтја) и народны русскы језык (с срєдины 17. столєтја). В основє писменности русского лежи старословјанска кирилица.
Наукы о русском језыку обче именујут лингвистичноју русистикоју.
Назва
Назва «русскы језык» односи се к стародавној назвє народа и краја «Рус». Вслєд реда хисторичных измєн возникнули соврєменне назвы језыка, народа и државы: «русскы језык», «руси», «Росија».
В разны час к језыку разом с придавником «русскы» в Росији користали такоже придавникы «росијскы» и «великорусскы». Првы произходи од гречској назвы Руси, «Росија», а другы од назвы области «Великоросија». Назва «росијскы језык» возникла в 17. столєтју и стала широко користаноју в 18. столєтју, так, наприклад, јеј користал росијскы научник Михаил Ломоносов в «Росијској граматикє». В првој половинє 19. столєтја та назва стала застарєлоју. Назва «великорусскы» (или «великоросскы») возникла вслєд раздєла оземиј на Малу Рус, Бєла Рус и Велику Рус и најчестєје была користујема не дља описа русского језыка цєлком, а дља описа нарєчиј великоросов. В почетку 20. столєтја придавник «великорусскы» прєстали користати.
Географичне дане
Оземје и число говоритељев
Основна оземја разпрострањенја русского језыка јест Росија. По даным росијского списа насељенја 2010 года число говоритељев русского језыка јест 137,495 тысечев људиј, из нјих русов — 110,804 тысеч људиј. В градах русскым језыком владајут 101 милионов људиј (99.8%), в селскых оземјах — 37 милионов људиј (98.7%). Как родны русскы језык в спису означили 118,562 тысеч људиј, из нјих русов — 110,702 тысеч, украјинцев — 1,456 тысечев, татар — 1,086 тысечев.
Кромє Росије русскы језык јест разширјены такоже в реду иных држав, кторе были честју Совєтского сојуза. По разным даным, говоритељев русского в тутых државах сут од 52 милионов (2005) до 94 милионов људиј (2010). Сугласно спису насељенја 2001 рока в Украјинє 7,994 тысечев русов и 6,280 тысеч људиј иных народов (из кторых 5,545 тысечев — украјинци) назвали родным русскы језык. Јешче 17,177 тысечев људиј сказали, что свободно јим владајут. Сугласно спису 2009 рока в Бєлоруси родным језыком назвали русскы 3,948 тысечев људиј, из јих 2,944 тысечев бєлорусов и 756 тысечев русов. Језыком домашњего споразумєванја русскы јест дља 6,673 тысечев људиј (5,552 тысечев белорусов и 758 тысечев русов). Иным језыком, кторым они свободно владајут, русскы назвали 1,305 тысечев људиј.
В Казахстану сугласно спису насељенја 2009 рока русскы језык назвали родным 3,747 тысечев русов (98,8%), покромє, срєд всех казахстанцев возрастом од 15 роков 11,741 тысеч људиј (94,4%) означили, что разумєјут устну русску рєч, 10,725 тысеч (88,2%) свободно читајут, 10,309 тысечев (84,8%) свободно пишут. В Узбекистану число говоритељев русскым језыком оцењајут од 3.6 милионов (2005) до 11.8 милионов људиј (2009–2012) при 1.1 милиону русов в државє. В Кыргызстану сугласно спису 2009 рока русскым језыком како родным владали 482 тысечев људиј, како другы језык споразумєванја користали 2,109 тысечев људиј, затом всєго 2,592 тысечев (48% насељенја краја).
В спису насељенја 2004 рока в Молдавији русскы језык назвали родным 97.2% из 201 тысечев русов, 31.8% из 282 тысечев украјинцев, 5.8% из 147 тысечев гагаузов, 2.5% из 2,565 тысечев молдавцев. Језыком повседњего споразумєванја назвали русскы 16% из 3,383 тысечев обыватељев Молдавије. В спису 2011 рока в Латвији језыком повседњего споразумєванја русскы назвали 699 тысечев људиј, вкључно 460 тысечев русов, 90 тысечев латышев и 54 тысечев бєлорусов.
Велико число говоритељев русского језыка живе такоже в иных државах Европы, в США, Канадє, Израелє и многых иных крајах. Највелико число носитељев русского как родного внє былого Совєтского сојуза знаменовајут в США (730 тысечев људиј, 2000) и в Нємцији (боље 350 тысечев људиј, 2011). Число носитељев русского как родного в свєту оцењајут в 166.2 милионов људиј (2015), число говоритељев русскым как другым језыком оцењајут в 110 милионов људиј (2009). По разным оцєнкам, обче число говоритељев на русском јест коло 260 милионов људиј (2014). Кромє Росије и иных былых оземиј Совєтского сојуза, русскым језыком к 2010 року владали в Източној Европє и на Балканах — 12.9 милионов људиј, в Западној Европє — 7.3 милионов, в Азији — 2.7 милиона, на Близком Изтоку и в Сєверној Африкє — 1.3 милион, в Африкє к југу од Сахары — коло 100 тысечев људиј, в Латинској Америкє — коло 200 тысечев, в США, Канадє, Австралији и Новој Зеландији — вмєсту 4.1 милиона.
Сполочно-језычна вєдомост
До 1991 рока русскы језык был језыком меджународного споразумєванја в Совєтском сојузу и фактично был државным језыком СССР. Јего продолжајут користати в државах, кторе прєдже были честју СССР: како родны језык дља чести насељенја и како језык меджународного споразумєванја дља всего насељенја тутых држав. Тутчасно русскы језык имаје служебны статус в Росији и в реде држав и крајин, кторе находет се на постсовєтском простору. Во многых државах, кде русскы језык јест официално служебны, јего функције односно језыков домородных народов крајев сут ограничене.
Сугласно конституције Росије (1993) и закону «О државном језыку Росије» (2005) русскы језык јест служебны на всех оземјах Росије. Јего користајут во всих областах политичного, економичного, сполочного и културного житја Росије, на њем учет в школах и университетах. В републиках-крајинах Росије русскы такоже имаје статус државного разом с домородными језыками тых републик.
Русскы језык јест државны в Бєлоруси (разом с бєлорусскым), в честично познаној Јужној Осетији (разом с осетинскым) и в непознаных Приднєстровју (разом с молдавскым и украјинскым) и Донєцкој и Луганској народној републиках. Русскы језык јест служебны језык државных институциј (але пониж државного в статусу) в Казахстану, Кыргызстану и в честично познаној Абхазији. Русскы јест једин из регионалных служебных језыков или језык националного меншинства в Арменији, в Пољскє, в молдавској крајинє Гагаузија, в норвежској крајинє Шпицберген и в понєкторых административных јединицах Румуније и Украјины.
Русскы језык јест служебны или работны в реду меджународных сједињениј и организациј: Организација сједињеных народов (ОСН) и понєкторе јеј институције, Содружство незалежных држав (СНД), Организација Договора о колективној безопасности (ОДКБ), Евразијскы економичны сојуз (ЕАЕС), Шанхајска организација сутрудничства (ШОС), Организација по безпечности и сутрудничству в Европє (ОБСЕ) и тако даље.
Русскы језык једнако користајут не једино в тех крајах, кде он имаје служебны статус. Како једин из свєтовых језыков, русскы користајут в разных областах меджународного споразумєванја, особливо како «језык наукы» и како срєдство споразумєванја научников из разных крајев и како срєдство схрањенја људскых знаниј. На русском језыку јествује богата собствена умєтничска, научна и технична книжевност, на русском језыку в прєводу јествује многа творба свєтовој културы и наукы. Сугласно електронној базє прєводов Index Translationum, русскы јест једин из најкористујемых при прєводу језыков в свєту. Срєд језыков, на кторе прєводет книгы, русскы јест на 7. мєсту. Срєд језыков, с кторых прєводет книгы, русскы јест на 4. мєсту. В 2013 году русскы стал 2. по популярности језыком Интернета.
Нарєчја
В соврєменном диалектичном дєљенју русского језыка оземја разпрострањенја русскых нарєчиј дєлет на двє области: прва вкључаје централне обсегы европејској чести Росије — почеткове оземја жилишча русов, на кторој изпрва, главно до 15. столєтја, јавили се русске нарєчја и русскы народны језык; друга обсегаје Срєдње и Долно Поволжје, Кавказ, Урал, Сибир, Далекы Изток и ине оземја позднєјшего жилишча русов, на кторых они селили се уж послє образованја русского народа, русского језыка и јего нарєчиј, с 16. и до 20. столєтја.
В оземјах ранего образованја јавили се двє великы групы русскых нарєчиј: сєверно и јужно, кторы характеризује ред противлеглых диалектичных јавјениј. Наприклад, дља сєвернорусскых нарєчиј сут характеристичне оканје, експлозивно образованје гласкы /g/ — [ɡ], тврдо -т в доконченјах глаголов 3. особы (но́сит, но́сят); форма именников в родитељнику у жон[ы́]; таке слова, како зы́бка, о́зимь, ла́ет и т. д. Тутым диалектичным јавјенјам сут противлегле чрты јужнорусскых нарєчиј: аканје (изговор [a] на мєсту [o] в слогах без ударјенја), фрикативно образованје /g/ — [ɣ], мекко -т’ в доконченјах глаголов 3. особы (но́сит’, но́сят’); форма у жен[é]); слова с тымиже смыслами лю́лька, зеленя́, бре́шет и т. д.
Јешче једноју великоју групоју нарєчиј в русском језыку сут прєходне срєднерусске нарєчја. Оне не имајут обчих дља себе чрт, вмєсто того јих характеризује комбинација разных чрт из сєверных и јужных нарєчиј: все меджи срєднерусскых нарєчиј обсегајут, из једној страны, сєвернорусскы експлозивны изговор /g/, а из иној страны, јужнорусско аканје. Дља нарєчиј поздного образованја сут характерне одсутство јасного диалектичного дељенја, пестрост нарєчиј с малыми оземјами, бытје смєшаных нарєчиј прєселенцев из разных крајин, прєд всем повторенје чрт, кторы сут вєдоме в оземјах ранего образованја.
Сугласно диалектичној дєлбе русского језыка, ктору прєдложили в 1965 року совєтске језыковєдкы Капитолина Захарова и Варвара Орлова, срєд сєверных, јужных и срєднерусскых нарєчиј удєљајут слєдне групы нарєчиј и нарєчја, кторе не приступајут до самостојных груп:
- Сєверно нарєчје:
- Ладого-тихвинска група нарєчиј
- Меджузоналне нарєчја сєверного нарєчја
- онєжска група нарєчиј
- лачске нарєчја
- бєлозерско-бєжецке нарєчја
- Вологодска и костромска групы нарєчиј
- Архангељска (поморска) група нарєчиј
- Јужно нарєчје:
- Западна група нарєчиј:
- врхноднєпровска група нарєчиј
- врхнодєснинска група нарєчиј
- Меджузоналне нарєчја А јужного нарєчја
- Курско-орловска група нарєчиј
- Меджузоналне нарєчја Б јужного нарєчја
- туљска група нарєчиј
- јелецке нарєчја
- оскољске нарєчја
- Рјазанска (източна) група нарєчиј
- Западна група нарєчиј:
- Срєднерусске нарєчја:
- Западне срєднерусске наречја
- западне срєднерусске окајуче наречја
- новгородске нарєчја
- гдовска група нарєчиј
- западне срєднерусске акајуче наречја
- псковска група нарєчиј
- сєлигеро-торжковске нарєчја
- западне срєднерусске окајуче наречја
- Източне срєднерусске нарєчја
- източне срєднерусске окајуче нарєчја
- владимирско-поволжска група нарєчиј (вкључаје твєрску и нижноновгородску подгрупы)
- източне срєднерусске акајуче нарєчја
- отдел А източных срєднерусскых акајучих нарєчиј
- отдел Б източных срєднерусскых акајучих нарєчиј
- отдел В източных срєднерусскых акајучих нарєчиј
- нарєчја чухломского острова
- източне срєднерусске окајуче нарєчја
- Западне срєднерусске наречја
Кромє нарєчиј и групп нарєчиј удєљајут такоже особливе оземне јединице — диалектичне зоны, кторе играјут помочну рољу: западна, сєверна, сєверозападна, сєверноизточна, јужна, југозападна, југоизточна и централна зоны.
Писмо
Дља писма в русском језыку користајут алфабет на основє кирилицы. Соврєменны русскы алфабет јест кирилица в граджанској модификацији. Кириличскы алфабет был створјены на основє бизантијского гречского алфабета с додатком букв дља означенја особливых словјанскых гласок. На Руси кирилицу почели користати не позднєје почетка 10. столєтја, а широко разпространила се она в процесу христијанизације. С 10. по 18. столєтја тип фонта русској кирилице имал измєны — в разны час користали устав, полуустав, скоропис и т. д. С 18. столєтја кириличскы алфабет користајут једино в вєрозаконној книжевности, а во всих иных областах користајут граджанскы шрифт, кторы введл Пјотр 1. в 1708 року. Надаље изглед и правопис прошли ред измєн (наибоље значне из кторых были в реформє 1918 рока), послє кторых были изкључене буквы і, ѣ, ѳ и ѵ, была доданоју буква й и опционаљно буква ё. Днешње без малого всекде користајут изглед и правопис 1918 рока, једино малы удєл изданиј внє Росије користаје «дореформены правопис».
Соврєменны алфабет русского језыка имаје 33 буквы.
Буква | Обычны изговор | Назва в језыку |
---|---|---|
А а | /a/ | а |
Б б | /b/ | бе |
В в | /v/ | ве |
Г г | /ɡ/ | ге |
Д д | /d/ | де |
Е е | /je/ или /ʲe/ | је |
Ё ё | /jo/ или /ʲo/ | јо |
Ж ж | /ʐ/ | же |
З з | /z/ | зе |
И и | /i/ | и |
Й й | /j/ | и кратка |
К к | /k/ | ка |
Л л | /l/ | ељ |
М м | /m/ | ем |
Н н | /n/ | ен |
О о | /o/ | о |
П п | /p/ | пе |
Р р | /r/ | ре |
С с | /s/ | ес |
Т т | /t/ | те |
У у | /u/ | у |
Ф ф | /f/ | еф |
Х х | /x/ | ха |
Ц ц | /ts/ | це |
Ч ч | /tɕ/ | че |
Ш ш | /ʂ/ | ша |
Щ щ | /ɕː/ | шча |
Ъ ъ | /-/ | тврды знак |
Ы ы | /ɨ/ | ы |
Ь ь | /ʲ/ | меккы знак |
Э э | /e/ | е |
Ю ю | /ju/ или /ʲu/ | ју |
Я я | /ja/ или /ʲa/ | ја |
Правопис русского језыка односи се к морфологичному типу с елементами фонетичного и традицијного типов. Разне виды морфема с различјем в положенју гласок пишут равнако: водá [vɐˈda] — во́ды [ˈvodɨ], дуб [dup] — дубы́ [dʊˈbɨ]. Фонетичны принцип користајут в невеликом числу случајев. К јему односи се запис прєдрасток с конечноју гласкоју /z/: разбить, безоружный) прєд буквоју, ктора прєдаје самогласку и звучну сугласку, але воспалённый, исписать прєд буквоју, ктора прєдаје беззвучну сугласку. Такоже к јему односи се запис ы вмєсто и в почетку корења послє прєдрасток с тврдоју сугласкоју на концу: предыстория, разыграть и т. д. Невелико јест и число случајев традицијного типа записа: собака, генеалогия, колибри, расти, доброго, ночь (але луч) и т. д.
Ударјенје в русском језыку на писму обычно не означајут, једным из случајев, когды знак ударјенја ´ могут написати над самогласкоју, јест нуджа различати хомографы: зáмок и замóк.
Хисторија
В хисторији русского језыка удєљајут три основных периоды:
- староизточнословјанскы (такоже јест знајемы како дрєвнорусскы)
- старорусскы
- период народного језыка
О староизточнословјанском језыку обычајно мнєвајут в русистикє како почетковом ступењу хисторичного развоја русского језыка, але јего хисторија јест обча хисторија всех соврєменных језыков източнословјанској групы.
Внєшње линкы
- Википедија, свободна енциклопедија на русском
- Тутој чланок имаје прєвод из чланка "Русский язык" в Википедији на русском (спис авторов; дозвољенје CC BY-SA 4.0).
Можете помогти Меджувикију прєводом осталого чланка. (мај 2023)