Umětny jezyk

Iz Medžuviki, svobodnoj enciklopedije
(Bylo prěadresovano iz Umětne jezyky)
Jump to navigation Jump to search
Horugva umětnyh jezykov, ktoru stvorili podpisniki razsylky CONLANG: Babilonska věža na fonu vozhoda solnca.[1]
Pěsnja na esperantu

Umětny jezyk jest jezyk, ktory byl stvorjenym dlja realizacije poněkojego cělja: ilustracije filozofskoj koncepcije, provodžeńja eksperimentov, medžunarodnogo sporazuměvańja (planove jezyky), dlja koristańja v tvorbě ili v ramkah hobi.[2] Umětne jezyky različajut se s prirodnymi, ktore voznikajut v občině, ktora ne stavi cělja stvoriti jezyk. Umětnyh jezykov sut vyše tyseča, i ljudi neprěstanno stvarjajut nove jezyky.[3] Na njih izdajut časopisy, publikujut kniževnost, stvarjajut muziku.

Izznačeńje i klasifikacija

Koristnik toki-pony, umětnogo jezyka a posteriori.

Najdti izznačeńje za pojetje "umětne jezyky" može byti trudno.[4] To sut jezyky, ktore vniknuli ne sami (kako prirodne), ne od komunikacijnoj nudžy (kako pidžiny i kreolske jezyky), ale ktore sut potrěbne dlja obyčajnogo sporazumevańja ljudij (odlično od jezykov programovańja i inyh naučno-tehničnyh sistem). Jednočasno one ne sut oddělna grupa, a sut jedin iz polusov spektra: prirodne jezyky mogut imati standardizaciju i ine vidy jezyčnogo planovańja i byti izměnjenymi tako, že one stanut blizkymi k umětnym.[5]

Umětne jezyky obyčajno dělet po 2 měrilam: metodikě i povodu stvorjeńja. Uděljajut apriorne (a priori, stvorjene od nula) i aposteriorne (a posteriori, osnovane na inyh) umětne jezyky, a takože medžunarodne pomočne jezyky dlja sporazuměvańja, hudožne jezyky iz hudožnyh vsesvětov i konstruovane jezyky, ktore stvarjajut dlja naučnyh ili filozofskyh cěljev.[5][6] V različji od pidžinov, umětne jezyky stvarjajut umyslno, i obyčajno jednym člověkom, kolektivno jezykotvorstvo byvaje značno rěže.[5]

Takože umětne jezyky možlivo razděliti po měrě zavisnosti od prirodnyh: naturalistične rvut se imitovati prirodne jezyky, a shematične rvut se k maksimalnoj strojnosti svojih paradigmov k minimalnomu čislu izključenij iz pravil.[5] V něktoryh sljučajah umětny jezyk faktično jest kontrolovany registr prirodnogo jezyka, taky kako bazovy anglijsky jezyk, hot odneseńje takyh narěčij do jezykov jest sporno.[5][4] Takože jestvujut umětne jezyky, ktore sut osnovane na inyh umětnyh jezykah, obyčajno od razkola v občině jezyka. Tako od esperanta odščepili ido, ekseljsioro, esperanto-sen-fleksio, moderny esperanto, a už od ida — ido-avancit, v volapjuku že takymi jezykami byli balta, veltparl i idiom-neutralj.[4]

Standard ISO 639-2 imaje kod art dlja označeńja umětnyh jezykov. Jednako poněktore umětne jezyky imajut svoje kody ISO 639: napriklad, eo i epo dlja esperanta, jbo dlja ložbana, ia i ina dlja interlingvy, tlh dlja klingonskogo i io i ido dlja ida.

Stvorjeńje

Mnoge umětne jezyky ne imajut kompletnosti prirodnyh: one mogut imati silno obmedženy slovnik, imati oproščenu gramatiku ili cělkom ne imati fonetiky (osoblivo, mnoge umětne jezyky 17. i 18. stolětij byli pazigrafnymi ili čisto pisemnymi jezykami). V takom padu jih nazyvajut "miniaturnymi umětnymi jezykami".[6][4]

Poněktori jezykotvoritelji na početku stvarjajut pismo, a potom na jego osnově dělajut gramatiku (u prirodnyh jezykov pismo vsegdy jest drugoredno), drugi stvarjajut pravopis poslě gramatiky, a tretji dělajut oba děla jednočasno.[6] Kromě pisma k jezyku mogut dělati takože različne fonty i koristati jih v ilustracijah.[6] Medžutym pismo može ne imati nikakogo odnošeńja k jezyku i byti izključiteljno dlja estetičnogo efekta, kako napriklad klingonsko pismo ili pismo inoplanetjanov iz filma 2016 goda "Prihod" (ang.: Arrival).[6]

  • Rukopisny tekst na umětnom jezyku

    Rukopisny tekst na umětnom jezyku

  • Tekst na jezyku ifkuilj stvorjenym dlja njego pismom

    Tekst na jezyku ifkuilj stvorjenym dlja njego pismom

Historija

Do 17. stolětja umětne jezyky stvarjali krajno rědko, a jim obyčajno pripisyvali nadprirodne svojstva. V 17. stolětju ljudi počeli stvarjati filozofske umětne jezyky. V drugom polu 19. stolětja ljudi izdělali několiko medžunarodnyh jezykov. V početku 20. stolětja stali dělati jezyky, ktore byli izmysljene kako čest umětnyh tvorb. Pozdněje iz tutogo vida umětnyh jezykov počelo se stvorjeńje jezykov dlja prijemnosti. Najvyše nedavny vid umětnyh jezykov — jezyky dlja provodžeńja psiholingvističnyh eksperimentov.

Rane jezyky

Rukopis Vojniča može byti zapisom umětnogo jezyka.

Jednožnačno ustaviti, kogda ljudi stvorili prvy umětny jezyk, ne jest možlivo. Verojetno, jezyky stvarjajut toliko že, koliko one jestvujut.[6] Najranše znane umětne jezyky myslili "nadprirodnymi", mističnymi, abo nadohnutymi bogami. Jezyk lingva Ignota, ktory stvorila v 12. stolětju monahynja Hiljdegarda Bingenska dlja sporazuměvańja s Bogom, stal prvym polno shranenym umětnym jezykom.[4][6] Stvoritelji enohianskogo jezyka, okultisti Džon Di i Edvard Keli, takože usilovali s jego pomočju dostavati poslańja od angelov. Prikladom iz osmanskoj kultury služi jezyk balejbelen, ktory stvorili v 16. stolětju.[4][7] Muzikalne jezyky ery Vozrodžeńja byli svezane s mistikoju, čarami i alhimijeju, i inogdy takože jih zvali "jezykom ptic".

Universalne jezyky

Filozofske jezyky takože narěkajut universalnymi, ibo jih cěljem jest ulěpšeńje komunikacije, stvorjeńje logičnoj universalnoj sistemy dlja sporazuměvańja, ktora takože by imala minimalnu črězměrnost.[2] Avtori filozofskyh jezykov opirali se na ideje Vozrodžeńja o racionalizmu i poznańju kako vyšnoj ambicije člověka. Takože avtori filozofskyh jezykov često myslili, že "najlěpši" jezyk bude ulěpšiti i mysljeńje (hipoteza Sepira-Vorfa). Časom razcvěta filozofskyh jezykov bylo 17. stolětje, ale nijedin iz njih ne dostal popularnosti.[4]

Najvyše znany jezyk takogo tipa stvoril Džon Vilkins. On postaral se stvoriti jezyk na osnově hierarhičnoj semantičnoj klasifikacije i opisal svoje myslji v traktatu "An Essay Towards a Real Character, and a Philosophical Language" ("Essej do pravdivoj simboliky, i filozofsky jezyk"). Jezyk Vilkinsa koristaje semantičnu klasifikaciju dlja stvorjeńja slovosbora, napriklad, slova "pes" i "volk" sut etimologično rodstvene v jego jezyku, že směsta pokazyvaje svez medžu terminami, ktore one opisyvajut.[2] Ine znane filozofske jezyky toj ery stvarjali Frensis Lodvik (ang.: Francis Lodwick), Tomas Erkart (ang.: Thomas Ulquhart), Džordž Dalgarno (ang.: George Dalgarno).

  • Organičny alfabet jezyka Vilkinsa.

    Organičny alfabet jezyka Vilkinsa.

  • "Universalny alfabet" Lodvika.

    "Universalny alfabet" Lodvika.

Planove jezyky

Slovotvor v planovom jezyku okcidental.
Film o gradě Petrě na esperantu.

V 1850–1920. lětah v Evropě aktivovali stvorjeńje planovyh jezykov, cěljem ktoryh bylo dati govoriteljam raznyh jezykov sporazuměvati se drug medžu drugom; v tamte lěta v srědnjem publikovali 3 jezyka v god, a v 1886–1916 lěta v sumě javili se 150 medžunarodnyh jezykov.[2] Povodom tomu stalo javjeńje železnice, poštnoj i telegrafnoj svezi, čto dalo drastično uveličeńje transportnoj i informacijnoj sveznosti Evropy, a slědno i možlivostij dlja sporazuměvańja.[2]

Jezyk soljresolj, ktory stvorili v 1866 godu i v ktorom dlja sporazuměvańja koristali muzikalne noty, dostal něktoru popularnost v poslědnjej tretině 19. stolětja.[5] Prvym istinno popularnym medžunarodnym jezykom stal volapjuk, ktory v 1879–1880 godah stvoril duhovnik Johan Martin Sljajer.[2] Volapjuk imaje bogaty paradigm sklanjańja imennikov (sufiksy dlja 4 padežev i 2 gramatičnyh čisel), konjugacije glagolov (prědrastky dlja izražańja vidočasnyh značenij i diateza), a takože sufiksy dlja osoby, čisla i naklonjeńja.[2]

V 1887 godu Ludovik Zamenhof opublikoval opis najvyše popularnogo umětnogo jezyka — esperanta. On imaje shodnost s volapjukom, ale sodržaje menje slovotvornoj morfologije, a v slovosboru imaje vyše silny vliv latinskogo i jego modernyh potomkov.[2] V 1907 godu na osnově esperanta byl opublikovany ido, ktory bez malogo izbavil se od slovotvora, a v 1928 godu novial, ktory imal prěhod k analitizmu i v glagolnoj morfologiji.[2]

Esperanto La virino hav-as ruĝa-j-n pomo-j-n
glosy člen žena imati-PRES črveny-PL-ACC jabloko-PL-ACC
Ido La muliero hav-as reda pom-i
glosy člen žena imati-PRES črveny jabloko-PL
prěvod "Zena imaje črvene jabloky"

Umětne jezyky i jezyčno planovańje

Vozrodžene jezyky često imajut mnogo občego s umětnymi. Napriklad, novohebrejsky jezyk byl osnovany na starohebrejskom, a ne byl stvoreny od nuly, ale on imal značne izměny. Vslěd togo poněktore jezykoznavci, vključajuči Gilada Cukermana, govoret, že novohebrejsky jest osnovany ne jedino na starohebrejskom, ale takože na jidišu i inyh jezykah, na ktoryh govoret poslědovatelji dvižeńja za vozrodžeńje hebrejskogo.[6][8] Analogične mněńja izrěkali o stvorjeńju novogo slovosbora i dlja inyh vozrodženyh jezykov, osoblivo kornskogo i jezyka maori.[5][6]

Umětne jezyky, ktore dostali značno razprostranjeńje, počinajut razvoj shodno prirodnym, hot i ne imajut kreolizaciju, kako pidžiny.[5] Esperanto kako moderny razgovorny jezyk značno odličaje se od prvonačelnogo esperanta, ktory byl opublikovany v 1887 godu, tomu moderne publikacije gramatiky Fundamenta Krestomatio 1903 goda potrěbujut mnogo pripisok na sintaksične i slovosborne razliky medžu ranym i modernym esperantom. Esperanto sravnjajut s umětnym medžunarodnym gestovym jezykom džestuno i prirodnym nikaraguanskym gestovym jezykom, ktory jestvuje od 1970. lět.[6]

Ina oblast, kde umětne jezyky možno sravniti s vozrodženymi, jest nedostatok danyh pragmatiky pri dokumentacije jestvujučih i izrabotovańju novyh jezykov.[6] Mnoge stvoritelji propuščajut neslovesnu informaciju: gesty, mimiku i t. d.; tute že aspekty sporazuměvańja obyčajno ne jest čest gramatik umirajučih jezykov.[6]

Avtorsko pravo

Imati občinu koristnikov jezyka jest važno dlja pravnogo stańja umětnogo jezyka. V 2016 godu Paramount Pictures i CBS Studios hotěli suditi stvoriteljej fanatskogo filma Anaxar, ktory proizhodi vo vsesvětu Star Trek, za narušeńje avtorskyh prav na klingonsky jezyk.[6] Avtory filma s pomočju Language Creation Society smogli dokazati, že jezyk koristujut v občině, a tomu jego ne može obranjati avtorsko pravo.[6]

Iztočniky

  1. ↑ Adrian Morgan (20 novembra 2006). "Conlanging". The Outer Hoard (na anglijskom). Bylo arhivovano iz iztočnika 6 mareca 2016. Data dostupa: 2 aprilja 2023.
  2. ↑ a b c d e f g h i Goodall, Grant (17 januara 2023). "Constructed Languages". Annual Review of Linguistics (na anglijskom). 9 (1): 419–437. doi:10.1146/annurev-linguistics-030421-064707. ISSN 2333-9683.
  3. ↑ Дмитрий Казаков (2017). "Искусственная естественность". Наука и жизнь (na russkom) (10): 100–107. Bylo arhivovano iz iztočnika 13 oktobra 2017.
  4. ↑ a b c d e f g Libert, Alan Reed (2018). "Artificial Languages". V Mark Aronoff (red.). Oxford Research Encyclopedia of Linguistics (na anglijskom). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-938465-5. OCLC 964555101.
  5. ↑ a b c d e f g h Nicholas, Nick (2003). "Artificial Languages". V William J. Frawley (red.). International Encyclopedia of Linguistics (2 izd.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-513977-1. OCLC 51478240.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Schreyer, Christine (21 oktobra 2021). "Constructed Languages". Annual Review of Anthropology (na anglijskom). 50 (1): 327–344. doi:10.1146/annurev-anthro-101819-110152. ISSN 0084-6570.
  7. ↑ Higley, Sarah Lynn (2007). Hildegard of Bingen's unknown language : an edition, translation, and discussion (1 izd.). New York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-7673-4. OCLC 122309357.
  8. ↑ Zuckermann, Gilad (2009). "Hybridity versus Revivability: Multiple Causation, Forms and Patterns" (PDF) (na anglijskom). str. 40–67.

Vněšnje linky

Tuty članok jest neukončeny prěvod članka "Искусственный язык" na russkom.

Možete pomogti Medžuvikiju prěvodom ostalogo članka. (maj 2023)

Iztočnik: "https://isv.miraheze.org/wiki/Umětny_jezyk?oldid=15957"